Aarktlaž vuʹvdd pakkan samai jåttlubun ko skääđsuâl kõskkmieʹrin. Säʹmmla vuäǯǯa vuässʼses mottjeei äimmõõzz vaikktõõzzid vuõssmõõzzi jooukâst. Lââʹssen säʹmmla lie alggmeerân di ǩiõlʼlaž da kulttuurlaž minoritettân samai rännʼjeei statuuzzâst äimmõsmuttâz vaikktõõzzid.
Mõõk-ne äimmõsmuttâz pohttam vaikktõõzz, mâʹte šõõŋ ruõbddeettmõõžži šõddääm jeällmõšvaiggâdvuõđid puäʒʒhoiddu, šâʹdde kroota da lie kõrr. Jäänmõs saǥstõõllmõš lij puättam mottjam muõttåårrmõõžži ǩiõldlaž vaikktõõzzin puäʒʒhoiddu. Ruõccâst da Taarâst puõccuid leät jouddâm jieʹttpoorted määŋg eeʹjj ǩeäččlõõžži nuʹtt valdia tuärjain ǥo še puäʒʒvuäʹmsteeʹji jiiʹjjez teäggtõõzzin. Lääʹddjânnmest lij tuärjjõsriâššmõš puäʒʒhååid skääđai koʹrvveem vääras, leâša mõõntõõllmõš lij samai äjjai. Ouddâl tuärjjõs-systeeʹm âânnmavälddmõõžž âʹlǧǧe muõttåårrmõõžži vaikktõõzzid seʹlvvted luâđtiõđlânji, da tuärjjõõzzi vueiʹtlvaž mähss šâdd eman vaiggâd täʹlvvåårrmõõžžid seuʹrrjeei ekka.
Äimmõsmuttâz vaikktõõzz jie juâkkjâʹvve vuõiggvuõđmeâldlânji leʹbe vääʹld lokku jeäʹrben rännʼjeei jooukid – jie Lääʹddjânnmest ni globaalʼlânji. Äimmõsmuttâz tuõʹllʼjeeʹl vueiʹtet ǩieʹppeed pannvuõiggâdvuõđmeâldla vaikktõõzzid, leâša seämmast vuäitt leeʹd, što raajât ođđsid. Väʹlddkõõččmõš lij-i: ko tueʹjjeet poliittlaž tuʹmmstõõǥǥid äimmõsmuttâz tuõʹllʼjem vääras leʹbe tõõzz šiõttlõõvvâm vääras, mäʹhtt vueiʹtet huõllâd tõʹst, što säʹmmlaid ââʹnet vuõiggvuõđmeâldlânji?
Väʹǯǯel kõõččmõõžž äimmõstååimai da säʹmmlai vueʹssen koʹlle ouddmiârkkân energiamoordõõzz jååʹđummša. Mõõk-ne säʹmmlai ärbbvuõđlaž jieʹllemvueʹjjin lie õinn ravvsânji čõnnum fossiilʼlaž puäʹlddemaunnsi âânnma. Ouddmiârkkân puäʒʒhååidast taarbšum motorǩeâlkai âânnemviõkkân õõlǥči vuäǯǯad âânnma snäätnas vaajtõsmääinlaž äimmõsǩeâllʼjeei puäʹlddemaunnsid, teʹl ânnʼjõš liâđǥmotorǩeâlk jie leäkku dovoʹlna toiʹmmjemsnäätnai vaajtõõlli luâtt- da šõŋŋjeällmõõžžin. Äimmõsǩeâllʼjeei puäʹlddemaunnsi pohttmõš markknid veiddsubun da vuõkksubun lij miârkkteei äimmõspoliittlaž kõõččmõš, leâša säʹmmlaid da puäʒʒhoiddu tõt lij aivv kõskksaž. Säʹmmlain vuäitči leeʹd še spesiaal rool äimmõsǩeâllʼjeei puäʹlddemaunnsi teʹsttjeeʹjen aarktlaž jeällmõõžžin, jõs ođđ puäʹlddemaunnsid leʹjje puʹhtted alggmeeraid.
Nuʹbb jiijjâsnallšem kõõččmõš lij ođsmeei energia raajjmõš säʹmmlai dommvuuʹdin. EU da Lääʹddjânnam põrggmõõžž luõppâd fossiilʼlaž puäʹlddemaunnsin da Ruõššjânnmest pohttam materiaalin õõlǥte ođsmeei energia jåʹttel da miârkteei lââʹssraajjmõõžž. Säʹmmlai dommvuuʹdest lie jiânnai piõggviõkkpotentiaal; šiõǥǥ piõggjeällmõõžži diõtt tuõddârvuuʹd lie suåvla piõggviõǥǥ raajjmõʹšše. Säʹmmla lie kuuitâǥ vuâsttlâsttam piõggstroiʹttli raajjmõõžž tõi ǩiõldla kueʹstlmallaš, kulttuurla da jieʹllemvueʹjjla vaikktõõzzi diõtt. Vuõiggvuõttmeâldlažvuõttvaikktõõzzi seʹlvtummuš lij näkkam vueʹjjest samai vääžnai.
Kõõččmõõžž vueiʹtet täʹrǩstõõllâd vuõiggvuõttmeâldlažvuõttvuälvuõđi vieʹǩǩen. Distributiivlaž vuõiggvuõđmeâldlažvuõđ pääiʹǩ vueiʹtet smiõttâd mäʹhtt tååimai ääuʹǩ da hääiʹt juâkkje. Seämmast lij vääžnai tobddâd jeäʹrben rännʼjeei jooukid: tillʼlâʹvve-a hääiʹt siʹjjid leigga kõrrsânji? Nääiʹt vääʹldet lokku še sosiokulttuurlaž vuõiggvuõđmeâldlažvuõđ vuälvuõđ.
Väʹǯǯel distributiivlaž vuõiggvuõđmeâldlažvuõđkõõččmõõžžid vueiʹtet vueʹzzstes väʹldded lokku nuʹtt, što ââʹnned huõl mõõntõõllâmnaaʹli vuõiggvuõđmeâldlažvuõđâst, ouddmiârkkân vuässadvuõđ ooudeeʹl. 1.7.2022 šõõddi viõʹǩǩe ođđ äimmõslääʹǩǩ, koon nuäjja altteet säʹmmlaž äimmõs-suåvtõõzz. Tõt lij še meeraikõõsʹǩeld jiijjâsnallšem ouddmiârkk tõʹst, mäʹhtt säʹmmlai äʹrbbvuõđlaž teâđ vueiʹtet puʹhtted vueʹssen tuʹmmjemtuâj da lââʹzzted säʹmmlai vuässadvuõđ äimmõspolitiʹǩǩe. Säʹmmlaž äimmõs-suåvtõs vuâđđââvv SAAMI-säʹmmlai šiõttlõõvvmõš äimmõsmuttsa -haʹŋǩǩõõzz tåimm-eʹtǩǩõõzzid, koin lij Sääʹmteeʹǧǧ, Saaʹmi siidsåbbar da jeeʹres veʹrǧǧniiʹǩǩin šõõddi vuäʹpstemjoouk tuärjj. Säʹmmlaž äimmõs-suåvtõõzzâst lij vueiʹttemvuõtt šõddâd orgaan, kååʹtt vuäitt tuõđi vaikkted da tuärjjeed säʹmmlai šiõttlõõvvmõõžž äimmõsmuttsa da leeʹd mieʹldd viikkmen ooudâs ođđ vuõiggvuõđmeâldla tuåimmjem-maallid äimmõsmuttâz tuõʹllstõõllmõõžž vääras.
Äimmõsmuuttâs lij tuʹtǩǩummušpuäđõõzzi mieʹldd vaikktam sääʹmkulttuuʹre, ǩiõlid da jieʹllemvueʹjjid da tiʹnt-aa lij viikkâm kulttuurlaž muʹttemprosessa. Tät toobdât veiddsânji ouddmiârkkân jeeʹresnallšem plaani da strategiai tääʹzzest. Leäʹmmen leʹddi teâđ vuâđald tuâj taarbšet kuuitâǥ jeäʹrben äimmõspolitiik vuõiggvuõttmeâldlažvuõttvaikktõõzzi da ooumažvuõiggâdvuõttkõõččmõõžži tobddmoʹšše tuʹmmjemtuâjjpooddâst. Säʹmmlaid tillʼlõõvvi äimmõspolitiik vuõiggvuõđmeâldlažvuõtt- da ooumažvuõiggâdvuõttvaikktõõzzid täʹrǩstõõleeʹl âlgg väʹldded lokku alggmeer kulttuur – ǩiõl, jieʹllempirrõõzz da jieʹllemvueʹjj lokku vääʹldeeʹl. Kõskksaž lij, što vaikktõõzzid toobdât juʹn ääiʹjeld. Tän vaʹǯǯtõʹsse põõrgât vaʹstteed Äimmõspaneel Äimmõspolitiik vuõiggvuõđmeâldlažvuõtt -tuʹtǩǩeemhaʹŋǩǩõõzzâst raajeeʹl täʹrǩstõõllâmraamid, koin vueiʹtet analysâʹstted vuõiggvuõđmeâldlažvuõttvaikktõõzzid äimmõspolitiik valmštõõllâm õhttvuõđâst.
Klemetti Näkkäläjärvi
Äimmõspolitiik vuõiggvuõđmeâldlažvuõtt -haʹŋǩǩõõzz tuʹtǩǩeei
klemetti.nakkalajarvi@oulu.fi
Jouni Jaakkola
Äimmõspaneel vuäzzlaž
Oulu universiteeʹtt CEHR jååʹđteei
***
Lääʹddjânnam äimmõspaneel Äimmõspolitiik vuõiggvuõđmeâldlažvuõtt -haʹŋǩǩõs täʹrǩstââll äimmõspolitiik vuõiggvuõđmeâldlažvuõttkõõččmõõžžid nuʹtt tuõʹllstõõllmõʹšše ǥo še šiõttlõõvvmõʹšše õhttneeʹl. Haʹŋǩǩõõzzâst raajât täʹrǩstõõllâmraamid Lääʹddjânnam äimmõspolitiik raajjmõõžž, tiuʹddepiijjmõõžž da ärvvtõõllmõõžž tuärjjan. Lââʹssen haʹŋǩǩõõzzâst täʹrǩstõõlât äimmõspolitiik vaikktõõzzid jeäʹrben meerlai vuâđđvuäiggâdvuõđi teâuddjummuž di säʹmmlaid kuõskki spesiaalkõõččmõõžži ǩiõččâmvueʹjjest. Säʹmmlai spesiaalkõõččmõõžžid täʹrǩstõõlât Lääʹddjânnam äimmõspaneel Äimmõspolitiik vuõiggvuõđmeâldlažvuõtt -haʹŋǩǩõõzz tuâjjpaʹǩeeʹttest Oulu universiteeʹtt pirrõstiõrvâsvuõđ da ǩeäppnõspuõʒlmi tuʹtǩǩeemstroiʹttlest CERH:st. Oulu universiteeʹtt CERH tuʹtǩǩad äimmõsmuttâz šiõttlõõvvmõõžž tuõʹllstõõllmõõžž säʹmmlai spesiaalkõõččmõõžžid lokku vääʹldeeʹl. Täävtõssân lij raajjâd vuõiggäiggsaž, eettlânji ǩeâllʼjeei da tiõđlaž teâđ veʹrǧǧniiʹǩǩid da sääʹmõutstõõzzid õhttsažtuâjast sääʹminstituutioivuiʹm.
